چرا ممکن است آلزایمر بگیریم؟ درمان آن چیست؟

درمان بیماری آلزایمر و علل ابتلا به این بیماری مرموز

آیا درمان بیماری آلزایمر امکان پذیر است؟! بیماری آلزایمر(Alzheimer’s Disease/ AD) یک بیماری شایع نورودژنراتیو پیش رونده است که منجر به زوال عقل و نابودی نورون‌های کولینرژیک مغز به ویژه در ناحیه‌ی هیپوکامپ می‌­شود. هیپوکامپ قسمتی از مغز است که در یادگیری و حافظه­ی فضایی نقش اساسی را ایفا می‌­کند و وجود آن برای ایجاد و تثبیت حافظه‌­های جدید فضایی مهم و ضروری است.

تئوری‌های متفاوتی در رابطه با عوامل بیماری آلزایمر مطرح شده است که از جمله می‌توان به نقایص ژنتیکی، بیماری‌های ویروسی، آمیلوئید، رادیکال‌های آزاد و نقایص میتو کندریال اشاره کرد.

اختلال حافظه­‌ی اپیزودیک(Episodic) یکی از علایم اولیه­­‌ی این بیماری محسوب می‌شود. حافظه‌ی اپیزودیک وقتی به خدمت گرفته می‌شود که فرد به طور آگاهانه یک واقعه مانند صرف یک وعده‌ی غذایی با یک دوست را به یاد بیاورد. از آن جایی که توانایی حافظه‌ی اپیزودیک در بیماران مبتلا به آلزایمر تقلیل می‌یابد، وقایعی که در گذشته‌ی دور رخ داده‌اند، به نسبت، بهتر از وقایعی که بعد و یا مقداری قبل از شروع بیماری رخ داده‌اند، به خاطر آورده می‌شوند.

با افزایش امید به زندگی و مسن شدن جمعیت در آینده، تحقیقات در زمینه‌ی این بیماری رو به افزایش است. اگرچه تحقیقات نشان داده است عوامل زیادی در بیماری آلزیمر دخالت دارند، اما تغییرات فیزیولوژیک دقیقی که باعث ابتلا به این بیماری می شود تا حد زیادی ناشناخته است.

 عوامل احتمالی دخیل در این بیماری

کاهش سطح استیل­‌کولین در مغز: استیل کولین یک ناقل عصبی بسیار مهم به حساب می­‌آید به‌­طوری‌­که اگر به هر دلیلی سطح این ناقل عصبی در سیناپس‌­های مغزی کاهش پیدا کند، علایم بیماری آلزایمر پدیدار می‌­گردد. از علل کاهش سطح استیل‌­کولین در سیناپس­‌ها می­‌توان به افزایش غلظت استیل­‌کولین­‌استراز(مهارکننده‌­ی استیل‌­کولین) و یا کاهش ATP میتوکندریایی اشاره کرد.

استرس اکسیداتیو:­­گونه­‌های اکسیژن فعال (ROS) از قبیل رادیکال‌­های سوپراکسید، پراکسید هیدروژن و هیدروکسیل به طور مداوم در ارگانیسم­‌های هوازی تولید می­‌شوند. در شرایط عادی سطح شکل‌­گیری ROS در تعادل با ظرفیت آنتی‌اکسیدان سلول می­‌باشد.

درصورتی که سلول به مدت طولانی در معرض استرس­‌های محیطی مثل گرما، UV و غیره قرار گیرد و یا در سیستم دفاعی آنتی‌­اکسیدان بدن اختلالی ایجاد شود، این تعادل به هم می‌­خورد و سطح تولید ROS بیشتر از ظرفیت آنتی­‌اکسیدان بدن خواهد بود. نتیجه‌­ی چنین حالتی ایجاد استرس اکسیداتیو و به دنبال آن آسیب اکسیداتیو پروتئین­‌ها، لیپیدها و DNA خواهد بود.

سیستم عصبی مرکزی(CNS) به­ علت مصرف زیاد اکسیژن و دارا بودن مقادیر بالای اسیدچرب غیراشباع، به استرس اکسیداتیو حساس می‌­باشد. ROS  در طی زنجیره‌­ی تنفس‌­سلولی تولید می‌­شود و به همین دلیل میتوکندری­‌ها مهم­ترین منبع تولید این ترکیبات در سلول­ به حساب می‌­آیند.

پروتئین‌­های بتاآمیوئید و تائو: ناهنجاری­‌های پاتولوژیکی بیماری آلزایمر می‌­تواند شامل رسوب دو پروتئین بتاآمیلوئید و تائو باشد. پروتئین‌­های بتاآمیلوئید در خارج از نورون رسوب می­‌کنند اما پروتئین­‌های تائو در داخل نورون قرار می­‌گیرند. در هردو شکل، رسوب‌­ها متشکل از تجمع پروتئین‌­ها با تاخوردگی اشتباه می‌­باشند. این ضایعات باید به تعداد کافی وجود داشته­ باشند تا باعث بروز آسیب بافتی لازم برای ایجاد بیماری آلزایمر شوند.

پروتئین‌­های بتاآمیلوئید در قسمت‌­هایی به نام پلاک­‌های آمیلوئید در فضای خارج سلولی مغز مبتلایان به آلزایمر یافت می‌شوند. پلاک­‌های آمیلوئید علاوه­‌بر بتاآمیلوئید حاوی پروتئین‌­های دیگری از جمله آپولوپروتئینE نیز هستند که توسط نوعی ژن مستعدکننده به آلزایمر (APOE) رمزگردانی می­‌شود.

هم­چنین برخی مطالعات اخیر بیان کرده‌­اند که پروتئین بتاآمیلوئید می‌تواند وارد میتوکندری شده و زنجیره­‌ی انتقال الکترون میتوکندری را تخریب نموده و منجر به تولید ROS، مهار تولید ATP، عدم عملکرد میتوکندری و تخریب نورونی گردد.

پروتئین­‌های تائو ساختار میکروتوبول­‌ها را حفظ می­‌کنند و نقش مهمی را در عملکرد کامل نورون­‌ها ایفا می‌­کنند. اما اگر مولکول­‌های فسفات به پروتئین­­‌های تائو متصل شوند باعث جداشدن آن­ها از میکروتوبول­‌ها شده و درنهایت باعث تجزیه­‌ی توبول­‌ها می‌­شوند. سپس مولکول­‌های تائو تجمع پیدا می‌­کنند و کلافه­‌هایی را تشکیل می‌­دهند که با عملکرد سلولی تداخل دارند. هم­چنین با تجزیه­‌ی توبول­ها، انتقلال اندامک­‌های سلولی با مشکل مواجه می­‌شود که همین امر موجب کاهش ATP میتوکندریایی در دندریت­ها و آکسون­‌ها می‌­شود.

فلزات، یکی از ریسک فاکتورهای ابتلا به آلزایمر

علاوه‌­بر موارد ذکرشده، تحقیقات این فرضیه را مطرح نموده­‌اند که مقادیر فلزات موجود در مغز می­تواند کلید آسیب در بیماری آلزایمر باشد. به­ عنوان مثال، نشان داده­‌شده­‌است که در بیماران مبتلا به آلزایمر سطوح آهن مغز در برخی نواحی بیشتر است. هم­چنین در بررسی­‌های انجام‌­شده برروی مغز مبتلایان به این بیماری مشخص شده‌­است که غلظت آلومینیوم در هیپوکامپ این بیماران 4 برابر حالت عادی است.

این فلزات قادرند تولید رادیکال­‌های آزاد را تحریک کنند و به همین دلیل یک منبع مهم تولید ROS به­‌حساب می‌­آیند.

در رابطه با عوامل دیگر بیماری آلزایمر می‌­توان به جهش­های ژنتیکی، دیابت شیرین، سطوح پایین B₁₂ و فولات، مواجهات شغلی(مثل میدان­های مغناطیسی و فلزات سنگین) و فعالیت بدنی شدید و طولانی­‌مدت اشاره کرد.

درمان

در سال­‌های اخیر مطالعات زیادی در رابطه با راه­های­ درمانی بیماری آلزایمر انجام پذیرفته و راهبرد­های متفاوتی نیز پیشنهاد شده‌­است.

تشخیص نهایی این بیماری به کمک تصویربرداری عصبی و مارکرهای بیولوژیکی انجام می­شود و یک روش درمانی مناسب برای تاخیر در پیشرفت این بیماری انتخاب می­‌شود. اخیرا بیش‌­از 100 داروی جدید برای هدف قراردادن مسیر بتاآمیلوئید، جلوگیری از تجمع پپتید­های تائو و یا افزایش غلظت استیل­‌کولین در سیناپس­‌ها مورد تحقیق و بررسی قرارگرفته اند.

داروهایی مثل دانپزیل، تاکرین، ریواستیگمین، و گالانتامین، توسط انجمن غذا و داروی آمریکا مورد تائید قرار گرفته­‌اند تا برای بیماری آلزایمر مورد استفاده قرار­گیرند. این چهار دارو استیل­‌کولین استراز را در محل سیناپس مهار می­‌کنند و از این طریق غلظت استیل­‌کولین سیناپسی را افزایش می‌­دهند.

هم­چنین بسیاری از مطالعات نشان می­دهند که داروهای ضدتشنج (مانند گاباپنتین و والپروئیک­اسید) ممکن است نقشی در درمان مشکلات رفتاری در بیماران آلزایمری داشته باشند.

علاوه­‌براین، برخی از مطالعات این نظریه را مطرح کرده­‌اند که اریتروپویتین از آپوپتوز نورونی که در بیماری آلزایمر ایجاد می‌شود، جلوگیری می‌­کند. اما مکانیسم اثر این ماده هنوز به طور دقیق مشخص نشده‌­است. البته لازم به ذکر است اریتروپویتین باعث افزایش گلبول­‌های قرمز و در نتیجه افزایش هماتوکریت و فشارخون می­‌گردد که این امر با توجه به سن بالای بیماران مبتلا به آلزایمر می­تواند یک عامل کشنده بالقوه باشد.

درواقع این ماده همانند یک شمشیر دولبه عمل می‌کند که در استفاده از این دارو باید یکسری از محدودیت‌­ها را مدنظر قرار داد.

لازم­ به ذکر است که داروهای نام­ برده ­شده برای پیشگیری یا تاخیر در پیشرفت بیماری آلزایمر مورد استفاده قرار می‌­گیرند و درحال حاضر دارویی که بتواند به طور قطعی باعث بهبودی این بیماری شود، موجود نمی‌­باشد.

البته طبق آخرین اخبار دانشمندان چینی مدعی شده‌اند که برای اولین بار دارویی جهت درمان بیماری آلزایمر تولید کرده‌اند. این دارو oligomannate نام دارد و ماده اولیه‌ی آن، عصاره جلبک قهوه‌ای می‌باشد. شرکت گرین ولی فارماسیوتیکالز در تلاش است تا سال 2020  بخشی از مطالعات بالینی خود را در آمریکا و اروپا انجام دهد تا بتواند مهر تایید سازمان‌های نظارت‌گر جهانی را نیز دریافت کند.

منابع علمی و تخصصی (Reference) :

1. Kumar H, Kim IS, More SV, Kim BW, Choi DK. Natural product-derived pharmacological modulators of Nrf2/ARE pathway for chronic diseases. Nat Prod Rep. 2014; 31(1): 109-39.
2. Sabayan B, Bonneux L. Dementia in Iran: how soon it becomes late! Arch Iran Med 2011; 14: 290-291.
3. Weili Xu, Camilla Ferrari and Hui-Xin Wang. Understanding Alzheimer’s Disease, Epidemiology of Alzheimer’s Disease, 2013, Chapter 13, 329-358.
4. Soheili M, Salami M, Haghir A, Zali H, & Rezaei Tavirani M. Aqueous Extract of Lavandula Angustifolia Alter Protein Expression in Alzheimer Rats. J Rep Pharm Sci 2014; 3: 1-9. (Persian)

معین منصوری
داروساز